Ağustos ayı yıllık enflasyon oranı %58.9 olarak gerçekleşmiştir. Enflasyonun kategorilerine bakacak olursak lokanta-otel %89.3 ve sağlık %77.5 ile yıllık bazda en fazla fiyat artışı yaşanan kategorilerdir. Yıllık enflasyonun en düşük olduğu iki kategori ise giyim (%31) ve konut (%24.9) olmuştur.
Enflasyonun yıl içindeki seyrine bakacak olursak, haziran ayında yıllık %38’e gerileyen enflasyon temmuz ve ağustos aylarında ciddi bir yükselişe geçmiş; temmuz ve ağustosta aylık enflasyon %9.4 ve %9 olarak gerçekleşmiş bunun sonucunda ağustos ayında yıllık enflasyon %58.9’e yükselmiştir. Bu artış enerji ve gıda fiyatlarından arındırılmış enflasyon endeksinde de gözlenmektedir.
Hizmet ve mal enflasyonunu karşılaştırdığımızda ise karşımıza farklı bir tablo çıkmaktadır. Mal enflasyonunun baz etkisinin de katkısıyla 2023 Haziran’a kadar düşüş trendinde olduğu görülürken hizmet enflasyonunda böyle bir düşüş gözlenmemektedir.
Bu süreçte Merkez Bankası fonlama maliyetinde de artışlar yaşanmıştır, uygulanan politikaların etkisiyle ihtiyaç kredisi faizi eylül ayında %57’e ulaşmış, 3 aylık mevduat faizi ise %40 ile enflasyon oranının altında kalmaya devam etmiştir.
Bir önceki yazımızda OECD’nin yayımladığı, ülkelerin refah seviyesini birçok farklı veri ile ölçmeye çalışan Daha İyi Yaşam Endeksini incelemiştik. Türkiye İstatistik Kurumu bu metotları kullanarak 2015 yılında 81 ilin yaşam standartlarını değerlendirmiştir. Bu endeks OECD’nin yayımladığı endekse benzemekle birlikte 11 temel unsur ve 41 alt unsurdan oluşmaktadır. Bunların arasında yine insanların yaşadığı evlerin kalitesinden, kişilerin bütçesindeki yüküne, eğitim, çevre, güvenlik, sağlık, siyaset ve sivil yaşama katılma istatistikleri yer almaktadır.
Daha kolay karşılaştırma yapabilmek için iller bazında yayımlanan endeksin nüfus ağırlıklı ortalamasını alarak Türkiye’yi 26 bölgeye ayırıyoruz. Aşağıdaki grafiklerde Türkiye’nin değişik bölgelerinin bu alt kategorilerdeki yerini gösteren bazı örnekler sunuyoruz.
Örneğin hava kirliliği, su kirliliği, orman alanı, gürültü kirliliği ve belediyelerin temizlik hizmetleri alt kategorilerini içeren çevre kategorisinde Ağrı bölgesi en düşük seviyede not alırken Kastamonu bölgesi en iyi performansı göstermektedir.
Cinayet oranı, trafik kazası oranı, gece tek başına yürürken güvende hissetme ve kamunun güvenlik hizmetlerini içeren güvenlik kategorisinde Karadeniz illeri (Trabzon, Kastamonu, Zonguldak bölgeleri) iyi notlar alırken Ankara, Aydın ve Adana bölgeleri düşük seviyede yer almaktadır.
İller arasında ciddi farklıklar gösteren başka bir kategori de okul öncesi okullaşma, TEOG-YGS puanı, yüksekokul mezunu oranı ve kamunun eğitim hizmeti ile ölçülen eğitim kategorisidir. Burada Güneydoğu ve Doğu Anadolu illeri en düşük seviyede yer almaktadır.
Gelir dışındaki bütün kategorileri eşit ağırlıkla değerlendirdiğimiz daha iyi yaşam endeksi ile kişi başı gelir arasındaki ilişkiye bakacak olursak iki önemli gözlem yapabiliriz. Birincisi, kişi başı gelir arttıkça daha iyi yaşam endeksi artmaktadır ama belirli bir gelir seviyesinden sonra bu ilişki zayıflamıştır. İkincisi ise Güneydoğu ve Doğu Anadolu’daki birçok ilimizin hem kişi başı gelir hem de daha iyi yaşam endeksi açısından en düşük seviyede yer almaları, buna karşın Marmara bölgesinin ise hem kişi başı gelir hem de yaşam standardı açısından diğer bölgelerden üstün olduğudur.
OECD’nin yayımladığı, ülkelerin refah seviyesini birçok farklı veri ile ölçmeye çalışan Daha İyi Yaşam Endeksi 11 temel unsur ve 24 alt unsurdan oluşmaktadır. Bunların arasında insanların yaşadığı evlerin kalitesinden, kişilerin bütçesindeki yüküne, eğitim, iş hayatı, toplum, çevre, güvenlik, sağlık, sivil yaşama katılma istatistikleri yer almaktadır. Kategorilerin detayına bakacak olursak temel donanımlardan yoksun konutlar, konut harcamaları, kişi başına düşen oda sayısı; hanehalkı yıllık net gelir ve mali zenginliği; işgücü piyasası güvensizliği, istihdam oranı, uzun dönem işsizlik oranı, işe bağlı kişisel kazanç̧; sosyal iletişim; eğitime katılım, öğrenci becerileri, eğitimde geçen yıl; hava kirliliği, su kalitesi; paydaş̧ katılım, seçmen katılımı; yaşam beklentisi, sağlık beyanı; yaşam memnuniyeti; gece yürürken güvende hissetme, cinayet oranı; çok uzun saat çalışanlar, boş vakit ve kişisel bakıma harcanan zaman gibi geniş bir liste görebiliriz. Niteliklerinden de anlaşılabileceği gibi bu verilerin bir kısmi ülkeler tarafından yayımlanan istatistiklerden, bir kısmı da ülkelerde yapılan anketlerden elde edilmektedir.
Bu tür endeksler çoğu zaman kişi başı gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH) ile ölçülmesinin zor olduğu düşünülen refah seviyesini daha iyi anlamaya çalışmak istememizden kaynaklanmaktadır. Aşağıdaki grafikte Türkiye’nin bu alt kategorilerdeki yeri için bazı örnekler sunuyoruz. Örneğin seçimlerde oy veren kişi oranı ile ölçülen sivil katılım kategorisinde Türkiye ortalama bir puan alırken; hava kirliliği ve su kalitesi alt kategorilerini içeren çevre kategorisinde oldukça düşük bir seviyede yer almaktadır. Türkiye cinayet oranı ve gece tek başına yürürken güvende hissetme sorusunu içeren güvenlik kategorisinde de pek çok ülkenin gerisindedir.
OECD web sitesinde bu kriterleri kişiler kendi tercihlerine göre ağırlıklandırabilmektedir. Biz bu kategorilerden gelir hakkındaki bilgileri çıkartarak ve diğerlerine eşit ağırlık vererek aşağıdaki grafiği oluşturduk. Bu grafikten Daha İyi Yaşam Endeksi ile kişi başı gelirin yakın ilişkisi ve Türkiye’nin bu karşılaştırmada birçok ülkenin gerisinde yer aldığı açıkça gözlenmektedir.
Cari işlemler dengesi mal, hizmetler, yatırım gelirleri ve transfer gelirleri dengelerinin (yani ihracat-ithalat değerlerinin) toplamından oluşmaktadır. Mayıs 2023’de 7.9 milyar olan cari açığın ana sebebi -10.5 milyar dolar değeriyle mal dengesi olmuştur. Yani bu kategoride yapılan ithalat, ihracatımızdan 10.5 milyar dolar daha fazla olmuştur. Hizmetler kategorisi ise 2.6 milyar dolar cari fazla vermiştir.
Bir ülkede cari açık olması, o ülkenin dışardan kaynak sağlamasını, yani cari açığın finansmanını gerektirmektedir. Cari açıkların finansmanı ise birkaç şekilde yapılabilir. Buradaki önemli ve en çok rastlanan yöntem finans hesabının altında yer alan doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlar olarak sıralanabilir. Bunların yanı sıra rezerv varlıkları, Merkez Bankasının portföyünde tuttuğu parasal altın, özel çekme hakları (SDR) gibi kalemler de gerektiği zaman cari açığın finansmanında kullanılmaktadır. Tabi bu yöntem Merkez Bankası rezervlerinde azalmaya sebep olmaktadır. Nitekim 2023 Mayıs ayında resmi rezervlerde 16.5 milyar dolar net azalış gerçekleşmiştir. Türkiye son zamanlarda yabancı yatırımcıların tercih ettiği bir piyasa olmadığı için cari açığın finansmanda rezervler gittikçe önemli bir rol oynamaya başlamıştır.
Merkez Bankasının bu müdahaleleri rezervlerinde önemli değişikliklere sebep olmaktadır. Örneğin, aşağıdaki grafikte Merkez Bankası brüt dolar rezervlerinde 2020’de yaşanan büyük düşüş açıkça gözükmektedir.
Ayrıca, önemli başka bir kavram da net rezervlerin incelenmesidir. Net döviz rezervi, Merkez Bankasının aktif kısımda yer alan dış varlıklardan pasif kısımda bulunan toplam döviz yükümlülüklerini çıkartılmasıyla elde edilir. Brüt rezervler bankaların Merkez Bankasında tutmakla yükümlü oldukları döviz yükümlülüklerini içerirken net rezervler bu yükümlülükleri içermemektedir. Dolayısı ile eğer mevduat sahipleri bankalardan döviz mevduatlarını çekmek isterseler, bankaların Merkez Bankasında tutukları döviz miktarlarında da değişiklik olacaktır. Bu sebepten Merkez Bankasının piyasaya müdahale etmek istediği zaman net rezervlerinin ne durumda olduğu da önemlidir. Aşağıdaki grafikten de görülebileceği gibi net rezervler 2021’den beri çok düşük seviyelerde seyretmektedir.
Seçim sonrası ekonomide neler değişecek bilmiyoruz ama 2022 başından beri devam eden faiz politikasının önceki dönemlerden nasıl farklı olduğunu aşağıdaki grafikte açık seçik görebiliyoruz. Bu zaman içinde merkez bankası faizi olarak düşünebileceğimiz TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti ile 1 aylık ve 3 aylık mevduat faizleri arasındaki fark gittikçe açılmaya devam etmiştir. Son verilere göre mayıs ayının son haftası için 3 aylık mevduat faizi %35 seviyesine yaklaşırken TCMB faizi %9 seviyesindedir.
Benzer bir durum kredi faizleri ve TCMB fonlama maliyeti arasında da görülebilir. Kredi faizleri ile merkez bankası faizi arasındaki fark açılmaktadır.
Enflasyon ile karşılaştırıldığında ise sadece 3 aylık mevduat ve ihtiyaç kredisi faizlerinin enflasyon oranına yaklaşmış olduğunu, diğer faizlerin halen enflasyonun çok altında seyrettiğini görüyoruz.
Seçim sonrası rasyonel ekonomik politikalara dönüşün, birçok faiz kategorisinde faizlerin enflasyon oranına yaklaşması anlamına geleceğini tahmin ediyoruz. Piyasa faizleri ile enflasyon arasındaki farkın azalması Merkez Bankasının belki de çok zorlanmadan faiz artışına gidebileceğini düşündürmektedir.
Bu blogda 2022 yılında Türkiye’nin ekonomik performansının dünyadaki ülkeler ile kısa bir karşılaştırmasını sunuyoruz.
Türkiye bu yılı dünyada az rastlanan %72seviyesinde bir enflasyon oranı ile bitirmiş vaziyettedir.
Bu sene yaşanan enflasyon 2005’den beri %10 civarında seyreden oranın maalesef kat kat üstüne çıkmış bulunmaktadır.
Enflasyondaki artış ile birlikte dolar kurunda da %86 artış yaşanmıştır.
Bu dönemde konut fiyatları enflasyonun üstünde bir artış göstermiş ve reel olarak %40 civarında yükselmiştir. Dünyadaki benzer ülkeler ile olan karşılaştırmada bu seviyede bir artışa rastlanmadığını söyleyebiliriz.
İstihdam oranlarında ise hem erkek hem kadın istihdam oranları dünyadaki benzer ülkelerin oldukça altında seyretmeye devam etmiştir.
Bu karşılaştırmalarda pozitif bir kategori GSYH’da %5.6 büyüme gerçekleşmiştir.
GSYH’daki artışın arkasındaki en önemli sebebin hanehalklarının tüketimindeki artış olduğunu görüyoruz. 2022’de %20 artışla GSYH’ya en fazla katkıyı yapan kategori hanehalklarının tüketimi olmuştur.
Enflasyon ve enflasyon beklentilerindeki olumsuzlukların tüketim harcamalarını tetiklediğini söyleyebiliriz.
2022 yılında dış ticaret açığı 109 milyar dolar ile 2013 sonrası mevcut olan dış ticaret istatistikleri verisinde en yüksek değerine ulaşmıştır. Dış ticaret açığı basit bir şekilde ithalatın ihracattan çıkartılmasıyla elde edilir. Aşağıdaki grafikte aylık ihracat ve ithalat rakamlarını dolar cinsinden görmekteyiz. 2021 Eylül ayından sonrasını kırmızı boyalı alanla gösterdiğimiz grafiğimizde ithalatın ihracattan daha fazla arttığını ve bu durumun yüksek dış ticaret açığına neden olduğunu söyleyebiliriz.
Dış ticaret açığını da aşağıdaki grafikten görebiliriz.
Bir ülkenin ihracat ve ithalat miktarını belirleyen pek çok etmen vardır. Bunların bir tanesi ülkeler arasındaki nispi fiyat farklarıdır. Bu veriyi reel efektif döviz kuru özetlemektedir. Aşağıdaki grafiği baktığımızda 2021 sonbaharında yaşanan kur artışı ile reel kurda bir düşüş gözlemlemekteyiz. Eğer dış ticaret açığımızı etkileyen tek etmen reel döviz kuru olsaydı ihracatımızın artıp ithalatımızın azalmasını bekleyebilirdik. Ama blogumuzun başında bizim gözlemlediğimiz ihracatın artarken ithalatın daha çok arttığı yönündeydi.
Bu durumu daha iyi anlamak için dış ticaret miktar endeksi ve dış ticaret birim değer endeksine bakıyoruz. Miktar endeksi bir ürünün adedini, boyunu ya da hacmini dikkate alırken birim değer endeksi aynı ürünün dolar cinsinden fiyatındaki değişimi baz alır. Örneğin miktar endeksindeki değişimi reel bir değişiklik olarak birim değer endeksindeki değişimi ise ürünün dolar cinsinden enflasyonu olarak düşünebiliriz.
Aşağıdaki grafikte 2022 yılında ihracat birim değer endeksinde bir artış gözlenirken miktar endeksinin de dolar cinsi ihracat ile beraber hareket ettiğini söyleyebiliriz.
İthalat bilgilerine baktığımızda ise farklı bir görüntü ile karşılaşmaktayız. Aşağıdaki grafikte ithalat birim değer endeksinde 2021 yılının ikinci yarısında başlayan ciddi bir artışın yaşandığını ve bu artışın 2022 yılında yaşanan ithalat artışında belirleyici rol oynadığını söyleyebiliriz. Diğer bir değişle 2022 yılında Türkiye yaklaşık aynı miktar ürünü alırken birim değer endeksindeki artış neticesinde dolar cinsinden daha fazla para ödemek zorunda kalmış ve bu durum dolar cinsinden ithalatımızda ciddi bir artışa neden olmuştur.
Sonuç olarak 2022 yılında dış ticaret açığında yaşanan gelişmelerde dünyada yaşanan enerji ve hammadde fiyatlarındaki artışın önemli bir rol oynadığını söyleyebiliriz.
6 Şubattan beri ülkemizin yaşadığı felaketler yüzünden yazılarımıza ara vermiştik. Türkiyemizin başı sağolsun. En kısa zamanda acılarımızın azalmasını temenni ederiz.
Bir ülkenin zaman içinde ne kadar büyüdüğünü anlamak için bakılan en önemli verilerden birisi kişi başına düşen gelirdir. Eğer ülkeler arası karşılaştırma yapılıyorsa bu verinin her ülke için aynı birime dönüştürülmesi gerekir. Bu karşılaştırma, örneğin her ülkenin kişi başı gelir seviyesini dolara çevirerek yapılabilir. Başka bir yöntem ise karşılaştırmalarda Satın Alma Gücü Paritesinin (SAGP) kullanılmasıdır. Bu parite bir mal ve hizmetler sepetinin değişik ülkelerdeki değerinin hesaplanması ile bulunur.
OECD, ülke verilerinin zaman içindeki değişiminin karşılaştırmasının en sağlıklı sabit SAGP serisi ile yapılabileceğini söylemektedir. Bu hesaplamada, belirli bir yılda sabitlenen mal ve hizmetler sepetinin daha sonraki yıllardaki fiyatı ülkelerin yaşadığı enflasyon oranları ile çarpılarak elde edilmektedir.
GDP comparisons based on constant PPPs: They are the appropriate tool to answer the question: ‘How has the relative position of a country’s GDP (per capita) changed over time, given its measured growth performance?’
Genellikle bu tür detaylar sadece ekonomistlerin ilgileneceği tür detaylar olabilir. Türkiye verisine bakınca ortaya çıkan farklılıklar o kadar büyük ki sonuçlar kafa karıştırıcı olabiliyor. Aşağıdaki grafikte Türkiye’deki kişi başına düşen gelirin (GSYH) zaman içinde 143 ülke arasındaki sıralamada ne konumda yer aldığını inceliyoruz.
Bu karşılaştırmayı iki seri ile gösteriyoruz. Birincisi OECD’nin önerdiği gibi TL değerlerinin Sabit SAGP kullanarak ortak bir birime dönüştürüldüğü seri (GDP PPP constant $), ikincisi ise yıllık döviz kurunu kullanan seridir (GDP current $).
GDP current $ serisi haliyle döviz dalgalanmalarından daha çok etkilenen bir seri olup 2018 sonrası değeri 2001 değerinden çok farklı değildir. Bu seriye göre Türkiye’deki kişi başı gelir 2001’de 55. sıradan 45. sıraya kadar çıkmış ama 2008’den beri düşüş gösterip son senelerde yine 54. sırada yer almıştır.
GDP PPP constant $ serisine göre ise, Türkiye’nin konumu 1997’de 41. sıradan 2010’da 50. sıraya düşmüş; 2021’de tekrar 40 düzeyine ulaşmıştır.
Aynı karşılaştırmayı GSYH için yaptığımızda karşımıza benzer bir durum çıkmaktadır. Dolar bazındaki hesaplara göre (GDP current $) Türkiye’nin 143 ülke arasındaki konumu zaman içinde artmış ama son yıllarda yine 19. sıraya düşmüştür. PPP constant $ serisine göre ise 2021’de dünyadaki 11. büyük ekonomidir.
Tabii bir ülkedeki gelişmeyi anlamak için bakılması gereken birçok unsur vardır. Ama bazen bunlardan en basiti bile oldukça kafa karıştırıcı olabilmektedir.
2022’de Türkiye ve Arjantin’deki enflasyon oranları dünyanın birçok ülkesinin çok üstünde seyretmiştir.
Bu blogda Türkiye ve Arjantin ekonomilerini biraz daha detaylı karşılaştırmaya çalışacağız. İlk olarak, mali politikayı biraz olsun özetleyebilecek olan Merkez Bankası politika faiz oranları ve enflasyon karşılaştırmasını sunuyoruz. Aşağıdaki grafiklerden görülebileceği gibi, Arjantin’de politika faizleri enflasyona yakın tutulmuş, Türkiye de ise enflasyon ve faizler arasında büyük farklılıklar oluştuğu için, reel faizler son dönemde eksi %70 seviyelerine ulaşmıştır.
Bazı teorilere göre, devlet bütçesindeki açıklar ve yüksek borçluluk oranları enflasyon beklentilerini ve dolayısı ile enflasyonu tetikleyici olabilmektedir. Kamu bütçesini incelediğimizde iki ülke arasındaki en büyük farklılıkların 2010-2016 arası olduğunu gözlüyoruz. Bu dönemde Türkiye faiz dışı bütçe dengesinde büyük açıklar vermezken, Arjantin’de gittikçe artan bir bütçe açığı gözlemleniyor. 2016 sonrası Türkiye’deki bütçe açığı artmaya devam ederek 2021’de Arjantin ile benzer bir bütçe açığı vermiştir.
Devletin borç stokları karşılaştırmasında Arjantin’in kamu borcunun son yıllarda Türkiye’nin iki katından fazla olduğunu gözlüyoruz.
Aslında diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda her iki ülkenin borç stok seviyesinin birçok ülkeye göre çok yüksek olmadığını görmekteyiz. Örneğin 2022’nin birinci çeyreğinde İngiltere’de borç stoku GSYH’nın %150’sinin üstünde olmuştur. İtalya, Portekiz, Amerika, İspanya ve Fransa’da %100’ün üzerinde borç stokları gözlenmektedir.
Ama burada üstünde durulması gereken konulardan birisi bu borç stoklarının döviz cinsi olan miktarıdır. Bu konuyu incelemek için aşağıda iki grafik sunuyoruz. Bunlardan birisi merkezi yönetimin döviz cinsi borç stokunun GSYH’ya olan oranı, diğeri de merkezi yönetim borçlarının ne kadarının döviz cinsi olduğunu göstermektedir. Bu iki grafikten gördüğümüz, Arjantin ve Türkiye’nin borçlarının büyük kısmının döviz cinsi olduğudur. Bu da her iki ülkenin ekonomilerini kırılgan hale getirmektedir.
Elbette bütün bu benzerlikler ve farklılıkların ekonomik büyümeyi nasıl etkilediğini anlamak için çok daha detaylı çalışmalar yapmak gerekir. Özellikle, kişi başı GSYH’nın 2010 sonrası Arjantin ve Türkiye’de bu kadar farklı bir gelişme göstermiş olması dikkat çekicidir.
Yılın son günlerinde, bu aralar çok sık konu olan, paramızı nereye yatırmalıyız konusunda bir özet yapmak istedik. Tabi geleceği bilmek çok zor ama geçmişi özetlemek mümkün. Malum yüksek enflasyon ortamında nakit para tutmak paranın erimesi ile eş değer. Buna düşük faiz ortamını eklediğimizde tasarruf hesaplarının getirilerinin de ciddi ölçüde değer kaybına sebep olduğunu görüyoruz. Aşağıdaki grafikten de görülebileceği gibi, 2022’nin son aylarında, 1 aylık veya 1 yıllık mevduatların reel getirisi -%70 civarında olmuştur.
Bu ortamda, dövize olan yüksek talep, aşağıdaki grafikten de görülebileceğini gibi doların hızla değer kazanmasına, TL’nin hızla değer kaybetmesine yol açmıştır.
Aynı şekilde, konuta olan talep de konut fiyatlarında enflasyonun çok üstünde seyreden artışlara sebep olmuştur. Örneğin, 2022’nin ikince çeyreğinde enflasyon %74 olurken, Türkiye’deki konut fiyat artışı %145 olmuştur. Aşağıdaki grafikten görülebileceği gibi dünya ülkeleri ile karşılaştırdığımızda Türkiye’nin konumu oldukça farklı gözükmektedir.
Tasarrufların borsa veya altın gibi yatırım araçlarına yönelmesi de bu dönemde olması beklenen bir gelişmedir. 2022’in başından itibaren hangi yatırım daha yüksek getiri vermiş diye bakacak olursak, önce konut fiyatlarındaki, ardından da borsa endeksi BIST 100’deki hızla yükselişi gözleyebiliriz. Bu dönemde mevduat hesaplarının ve doların getirisi enflasyonun altında seyretmiştir.
Daha uzun bir dönemde bu yatırım araçlarının getirileri nasıl seyretmiş diye bakmak amacı ile aynı bilgileri 2018’den itibaren gösteriyoruz. Buradan görülen 2018’de 100 TL tasarruf hesabında tutan bir kişinin 2022 sonunda eline 208 TL geçmiş olduğu, bu arada 100 TL olan bir malın fiyatının ise 337 TL’ye ulaştığıdır. Eğer aynı 100TL dolara çevrilmiş olsa 2022 sonunda kişinin eline takriben 494 TL, borsaya yatırılmış olsa 454 TL, konutta 582 TL, altında ise 640TL geçmiş olacaktı.
Bütün bu yatırım araçlarının değerlerinin nasıl seyredeceği 2023’deki enflasyon ve faiz politikasından etkileneceği için gelecek değerleri hakkında bir fikir yürütmek çok zordur.
